اشاره:

  موضوع فرماندهي در جنگ بسيار اهميت دارد، زيرا طراحي عمليات، سازماندهي نيروها و اجراي تاكتيك و استراتژي در جنگ، و بسياري از امور ديگر تنها بر حول محور «فرماندهي» و توانمندي هاي فرمانده قابل تحقق است. بهمين دليل در جنگ از «هنر فرماندهي» سخن گفته و نوشته مي شود. براساس ملاحظه ياد شده، پيش از اين نيز درباره فرماندهي جنگ در سپاه و تحولات آن مطالبي در سايت منتشر شده است، اما در يادداشت حاضر  نسبت فرماندهي سپاه در جنگ با تحولات و نوسانات آن مورد بررسي قرار گرفته است.

***************

صحنه نظامي جنگ در سطوح مختلف، محل آزمون قدرت ذهني و مديريتي فرماندهي، با بكارگيري امكانات، بمنظور تامين اهداف تاكتيكي و راهبردي است. بر پايه همين ملاحظه از فرماندهي در جنگ بمثابه هنر تعبير مي شود و در گذشته به فرمانده لشگر «استراتژ» گفته مي شد. به اين اعتبار، نتيجه جنگ شامل شكست و پيروزي، اگرچه در يك روند تدريجي شكل مي گيرد و عوامل مختلفي در آن تاثير دارد، ولي چهره اصلي آن در آئينه تفكرات و قدرت مديرت و تصميم‌گيري فرماندهي قابل مشاهده است. پرسشي كه در اين بحث بررسي خواهد شد عبارت است از؛ تحولات فرماندهي سپاه در جنگ با عراق كدام است؟ در هر مرحله از چه ويژه گي برخوردار بوده است؟

فرض بر اين است كه سپاه در جنگ از يك نيروي انتظامي- امنيتي، با مشخصه انقلابي و مردمي، به يك نيروي نظامي تبديل شد. بنابراين تعامل سازختاري سپاه با تحولات جنگ از يكسو؛ ناظر بر تغيير ساختاري- سازماني در سپاه با تأثير از جنگ است و از سوي ديگر؛ تحولات جنگ ناظر بر ايجاد تغييرات سازماني- ساختاري در سپاه است. به اين اعتبار ماهيت، ساختار و سازمان    سپاه، در صورتيكه جنگ واقع نمي شد، با آنچه هم اكنون وجود دارد، به شكل اساسي تفاوت مي كرد.

روش بررسي مراحل تحولات فرماندهي سپاه، با نظر به پيوستگي آن با تحولات جنگ، به اين شكل انجام خواهد شد كه، توضيح هر مرحله از جنگ با تأكيد بر ويژه‌گي هاي آن دوره، بيان تبيين شود. تاكيد بر «ويژه گي» در اين روش، به معناي تاثير جنگ بر ايجاد جهت گيري و تغييرات جديد در فرماندهي سپاه است.

1- قبل از جنگ

    دامنه مأموريت‌هاي سپاه گسترده و متنوع بود. فرماندهان سپاه در مناطق مرزي با عراق، به دليل ماهيت تهديدات، درگير بحران‌هاي نظامي- امنيتي حاصل از مداخله عراق شدند. بنابراين استان هاي غربي از ابتدا با موضوع تهديد نظامي و جنگ درگير بودند. در اين دوره، هشدار نسبت به احتمال خطر حمله عراق، بيشتر از سوي عناصر و مسئولين اطلاعاتي و فرماندهان سپاه هاي استان هاي غربي كشور مطرح مي شد. در حاليكه در مركز سپاه چنين توجه و تمركزي بر روي تهديد نظامي عراق و خطر جنگ وجود نداشت.

ويژه‌گي اين دوره؛ خودجوشي درون سازماني سپاه با تاثير از فرهنگ عمومي انقلاب، براي تمركز بر تهديدات عليه انقلاب اسلامي و در نتيجه موجب آمادگي ذهني و عملي، همچنين جذب و سازماندهي نيروها براي مقابله با تهديدات نظامي- امنيتي عراق، با حضور در مرز و در كنار نيروهاي ژاندارمري و ارتش شد.

2- با حمله عراق

فرماندهان سپاه در استان هاي غربي كشور پس از حمله عراق، در ادامه آمادگي ذهني- عملي گذشته، با ارتش عراق درگير شدند، در حاليكه مركزيت سپاه همچنان درگير ساير مأموريت‌، از جمله ماموريت امنيتي، براي اسقرار نظام برآمده از انقلاب بود. در اين مرحله، هماهنگي با ارتش و يا استانداري ها در سطح محلي صورت مي گرفت و هنوز در سطح راهبردي و از مركزيت تهران هدايت و مديريت، صورت نمي گرفت.

ويژه‌گي و نتيجه عملكرد فرماندهي سپاه در اين دوره؛ سازماندهي جنگ مردمي عليه عراق در چارچوب «شيوه تفكر جديد دفاعي» و مشاركت با نيروهاي ارتش در امر دفاع بود. نظر به اينكه كشور بر اثر پيروزي انقلاب با يك خلاء نظري- عملي براي دفاع از تماميت ارضي كشور مواجه شده بود، واكنش سپاه در واقع پاسخ به يك نياز راهبردي و تاريخي كشور بود كه زمينه هاي تغيير ساختاري را در سپاه فراهم كرد.

3- با آزادسازي مناطق اشغالي

سپاه پس از درگيري با حمله سراسري عراق و مسئله دفاع، به صورت تدريجي از سازمان نظامي برخوردار شد تا علاوه بر كار اطلاعاتي براي اقدامات عملياتي، از آمادگي لازم براي انجام عمليات برخوردار شود. در اين مرحله؛ هماهنگي با ارتش با فرماندهي شهيد صياد شيرازي در ارتش، از سطح محلي به سطح عملياتي تغيير كرد. همچنين تمركز فرماندهي كل سپاه در مركز به تدريج از مسائل امنيتي به نظامي تغيير كرد. انتصاب آقامحسن در سپاه و شهيد صياد در ارتش، نقطه تحول نظامي در جنگ و از مهمترين نتايج تغيير در فرماندهي ارتش و سپاه است.

ويژه گي اين دوره؛ استفاده از تجربه دفاع در برابر حمله عراق براي سازماندهي نيروهاي بسيج و سپاه، در غالب گردان و تيپ است كه پيش از اين وجود نداشت. همچنين هماهنگي‌هاي ارتش و سپاه در جنگ از سطح محلي به سطح عملياتي ارتقاء يافت.

4- پس از فتح خرمشهر

تثبيت موقعيت سپاه در جنگ و نقشي كه در مرحله آزادسازي داشت، زمينه حضور سپاه در سطح راهبردي را فراهم كرد. در اين مرحله هماهنگي ارتش و سپاه براي عمليات مشترك به بن بست رسيد و انتصاب آقاي هاشمي از سوي امام، براي ايجاد هماهنگي ميان ارتش و سپاه انجام شد.

توانايي سپاه براي انجام عمليات بزرگ مانند فتح فاو و كربلاي پنج، بيانگر افزايش توان سازماندهي، طراحي و فرماندهي سپاه در جنگ است كه پيش از اين وجود نداشت. سازمان سپاه نيز با تحولاتي كه براي بسيج نيرو صورت مي‌گرفت، تغيير كرد و كاملاً نظامي شد. امام با صدور حكم تشكيل سه نيرو در شهريور سال 1364، به اين تغييرات رسميت و جهت داد تا ساختارمند و نهادينه شود.

ويژه‌گي اين دوره؛ برخورداري سپاه از سازمان نظامي و قدرت طراحي و فرماندهي عمليات هاي نظامي به صورت مستقل و انجام عملياتهاي بزرگ و پيروز مانند فاو و كربلاي پنج بود.

5- پايان جنگ

غافلگيري سپاه در برابر حمله عراق به فاو و از دست دادن مناطق تصرف شده‌ي شش سال جنگ، در چهار ماه، تعادل و توازن نظامي نظامي را به زيان ايران برهم زد و تغيير داد. عراق با ارزيابي از وضعيت نظامي ايران در دو منطقه غرب و جنوب، تحركاتي را متكي بر ارتش عراق و منافقين انجام داد كه بيانگر قدرت سپاه براي واكنش به حملات عراق و منافقين بود.

ويژه‌گي اين دوره؛ قدرت و توانايي سپاه براي مديريت بحران حاصل از شكست نظامي در جبهه‌ها و جلوگيري از تبديل آن به شكست سياسي و بحران امنيتي در داخل كشور بود.

نتيجه گيري:

    مهمترين مشخصه فرماندهي سپاه در جنگ، كه براي جنگ آينده قابل استفاده خواهد بود عبارت است از؛ خودجوشي، خلاقيت، باورهاي قوي اعتقادي- سياسي و حضور ميداني، كه با انقلاب شكل گرفت، با جنگ و مقابله با بحران‌هاي امنيتي توسعه و تعميق پيدا كرد و امروز به يكي از  پايه ها و مولفه قدرت امنيتي و  دفاعي كشور، براي برخورداري از نفوذ و قدرت منطقه اي تبديل شده است.چنانكه هم اكنون بخشي از اين تجربيات سپاه هم اكنون در صحنه عراق و سوريه دنبال مي شود.

تهیه و تنظیم کننده: فکه ، منتخب ستارگان آسمانی